Aankoop boerderij en bouwland in Hedel

Inleiding

In 1698 kocht Godefroy Frederik van der Poll, drost van Hedel, het dorp Hedel voor het aankoopbedrag van 117.500 gulden[1], welke koop de Staten van Gelderland echter te niet deden in 1699, toen zij Hedel naastten.

In mei 1700 moest Godefroy noodgedwongen zijn kasteel waarop hij woonde ontruimen. Deze feiten zijn juist opvallend omdat Jan in deze periode in Hedel in beeld kwam. Zou het de bedoeling zijn geweest om als hovenier voor de kasteeleigenaar Godefroy van der Poll te werken? Echter 2 jaar later overleed Godefroy op 27 juli 1702 te Hedel. We zullen er wel nooit achterkomen omdat het archief van het kasteel nooit is afgegeven.

Door de uitbreiding van het protestante macht gebied in de Bommelerwaard en door de overname van onroerende goederen in dit gebied moesten de katholieke adel het eerst ontgelden. “De teloorgang van de katholieke adel” is in de Republiek dan al in volle gang.

Zo zien we in de Hedelse schepenbrieven dat de gezusters van der Poll steeds meer onroerende goederen verkochten of beleende. In toenemende mate hadden zij steeds meer geld nodig om o.a. hun belastingen te betalen. Dit maak ik op uit diverse akten uit de Bommelerwaard n.l. een sterke toenamen van verkopen en onroerende goederen in de schepenbank van Hedel.

[1] Regionaal Archief Rivierenland (RAR) voormalig Streekarchief Bommelerwaard Zaltbommel: Toegangsnr. 192, inv.nr.129, ONA Hedel 1668-1739 pg. 29-30
[2] Regionaal Archief Rivierenland (RAR) voormalig Streekarchief Bommelerwaard: inv.nr. 953, Lijst der huizen, eigenaars en bewoners, ambachten, getallen van paarden, kinderen, personeel en haardsteden en der Aanslagen in de Generale Middelen, 1750, 1 stuk

Boerderijen van Van der Poll

De freules de Flemming hadden in 1750[2] o.a. de volgende vier huizen in bezit:

  1. een kapitale boerderij 'de Wielwijck'
  2. een boerderij aan het Leijenstraatje (een nu niet bestaande pad dat liep langs drie zijden van een blok ten zuiden van het huidige Kleinveld)
  3. lag bij de korenwindmolen aan dat deel van de Maasdijk dat nu Molendijk heet.[3]
[3] Regionaal Archief Rivierenland (RAR) voormalig Streekarchief Bommelerwaard: inv.nr. 953, Lijst der huizen, eigenaars en bewoners, ambachten, getallen van paarden, kinderen, personeel en haardsteden en der Aanslagen in de Generale Middelen, 1750, 1 stuk. pg. 67

[4]  Regionaal Archief Rivierenland (RAR) voormalig Streekarchief Bommelerwaard: inv.nr. ORA = Oud Rechtelijk Archief Hedel, Vrijwillige Rechtspraak, Protocol van voluntaire zaken* 1698-1739, inv.nr. 192, 129, pag. 93, 04-09-1703

4. gesitueerd "ten noorden van de kasteelgracht en ten zuiden de Gemeenestraat (Voorstraat)". Meer hierover zie lokatie.

In de schepenbank van Hedel vonden we de volgende informatie:

  • Op vier september 1703 beleende Jan Matthé van beide zussen, freules Henrietta en Emerentia van der Poll, een bedrag van 240 gulden voor een huis, hof en erve (de vierde boerderij).[4] In welke relatie Jan met de gezusters van der Poll stond is nog niet geheel duidelijk. Wellicht had hij een zakelijke relatie en heeft hij voor deze familie werkzaamheden verricht.
  • Uit de opname van gegevens belastingheffing van 1750[1] blijkt dat het om een behoorlijke boerderij ging.

In 1750 werd door de Staten van het Kwartier van Nijmegen een volkstelling gehouden. Er werd een lijst opgesteld voor de belastingheffing uit 1750. Omdat er geen eerdere heffingen van Hedel bekend zijn gaan we uit van deze belastingheffing nemen worden de kinderen van Jan Teeuwisse vermeld: 

‘boerderij met 2 haardsteden, ovens of andere vuurplaatsen, bewoond door 5 kinderen, alle 12 jaren, 2 heele paarden en 1 halve, een meyt met een aanslag in de gemene middelen van f. 38-16-0’.

Aan het aantal vuurplaatsen (haardsteden, ovens e.d.) word de hoogte van de belasting-heffing (aanslag in de gemene middelen) bepaald. Zo kunnen we opmaken wat de hoogte was van het inkomen van de eigenaar van deze boerderij. Deze kwam boven het modaal inkomen uit. Zij die bepaalde functies bekleden of bedrijf hadden (zoals een heemraad, stadhouder, secretaris, veerman, molenaar, schepen, brouwer, tapper, bakker) konden zich een woning met een dergelijk hoge aanslag veroorloven. De kinderen van Jan Teeuwisse hadden een aanslag van ruim 38 gulden. Uit een opsomming van hoogte van de aanslagen 'in de gemene middelen' kunnen we opmaken dat deze eigenaar op de 12de plaats stond. Het hoogste was 71 gulden en de laagste was 0 gulden en de totale opbrengst 2584,40 gulden. Dus met deze belastinggegevens kunnen we aannemen dat deze aanslag bovenmodaal was.[2]

[1] Regionaal Archief Rivierenland (RAR) voormalig Streekarchief Bommelerwaard: inv.nr. 953, Lijst der huizen, eigenaars en bewoners, ambachten, getallen van paarden, kinderen, personeel en haardsteden en der Aanslagen in de Generale Middelen, 1750, 1 stuk
[2] Regionaal Archief Rivierenland (RAR) voormalig Streekarchief Bommelerwaard: inv.nr. 953, Lijst der huizen, eigenaars en bewoners, ambachten, getallen van paarden, kinderen, personeel en haardsteden en der Aanslagen in de Generale Middelen, 1750, 1 stuk pagina’s 61-6

Het minutenplan Hedel van 1832

Jan Matthee draagt in 1732 zijn huis en erve en de hypotheek over aan Jan Teeusen zoals uit de Generale Aanslag (18 jaar later) blijkt. Zoals eerder vermeld kunnen we niet precies bepalen welke functie Jan Matthee had en welke bedrag (aanslag in gemene middelen) hij toen verschuldigd was maar het verschil is maar klein.

78 jaar later geeft een fragment van het minutenplan Hedel van 1832 de situatie weer. Als we de twee kaarten vergelijken zien we dat de percelen zich hebben opgedeeld. Helaas is een belangrijke vroegste kaart van Hedel niet ter inzage omdat deze ernstig is beschadigd. Daarom blijft de lokatie bij benadering. De kadasterkaart van Hedel uit 1832 benaderd het dichtst mogelijk de huidige perceelssituatie.

Lokatie boerderij

Een schepenakte van 1703 geeft de volgende informatie: "ten noorden van de kasteelgracht en ten zuiden de Gemeenestraat (Voorstraat)". De doelstelling is om de precieze lokatie vast te stellen en gelukkig hebben we beschikking over de volgende gegevens:

  • Een "Caarte van de baronie Hedel", met aanduiding in kleur van de tot het domein van de Landschap behoorende perceelen, door I. van Heuvel. (OK172 | inv.nr. 1055) N.B. helaas is deze kaart zeer beschadigd en na restauratie pas mogelijk na 2019 ter inzage! 

De nummering der perceelen komt overeen met die in het bijbehoorende "register der landen, behoorende onder de baronie Hedel". Aan den voet een teekening in perspectief van het kasteel te Hedel. Dit bijbehorend register (inv. no. 1056) is wel raadpleegbaar.

1725 en 1726

"Register der landen, behoorende onder de Baronie Hedel", met behulp van de voor de kaart onder no. 1055 gedane opmetingen opgesteld door I. van Heuvel, 1725, 1726.

  • N(ummer)o. 612. Jan Mathei, - merg – hont - 55 roed[1]
[1] Gelderse vierkante roede: oppervlaktemaat 14,44 m2, morgen 0,865 ha
  • No. 613. secretaris Elsevier, 17 roed(e)
  • No. 614. weduwe Jan Kauwenberg, 29 roed(e)
  • No. 615. het Casteel, rekenkamer                           (kasteel van Hedel met de Neerhuizing)
    • den grooten booggaerd 4 hont, 35 roe(de)
    • weyde en ommeloop 1 merg, 5 hont, 44 roe(de)
    • den hof, 4 hont, 40 roe(de)
    • kleyne bomgaerd 1 hont, 99 roe(de)
    • t'casteel Bassecourt en de graft 3 hont, 85 roe(de)
      _________________________________________________

Totaal van de Baronie Hedel in de jaren 1725-1726; de Baronije Hedel: 1156 mergen, 5 hont, 96 roede

 [1] RA: Toegangsnr. 0012, inv.nr. 1056, "Register der landen, behoorende onder de Baronie Hedel", met behulp van de voor de kaart onder no. 1055 gedane opmetingen opgesteld door I. van Heuvel, 1725 en 1726
0K172 "Caarte van de baronie Hedel", met aanduiding in kleur van de tot het domein van de Landschap behoorende perceelen, door I. VAN HEUVEL, 1725, 1726 (gekleurd) Inv. no. 1055. N.B. Deze kaart is zeer beschadigd. De nummering der perceelen komt overeen met die in het bijbehoorende "register der landen, behoorende onder de baronie Hedel" (inv. no. 1056). Aan den voet een teekening in perspectief van het kasteel te Hedel.
  • Op de kadastrale kaart van Hedel uit 1745 zien we vijf percelen (huis, hof en erve) naast elkaar aangegeven staan. Ik heb geprobeerd deze boerderij te situeren aan de hand van twee oude kaarten want de noord en zuidgrens van deze akte staan vast en zijn duidelijk te plaatsen op beide kaarten van 1751 (situatie 1745) en 1832. Het is waarschijnlijk de vierde (kaart 1751 - van boven naar onder) het grootste perceel uit een rijtje van 5.
  • kadastrale kaart van 1832

Bijlagen

Hier volgt een beknopte samenvatting van deze twee akten.

Schuldbekentenis tussen juffrouw Henrietta van der Poll, juffrouw Emerentia van der Poll en Jan Matthee, transport verleden voor Jacob Elsevier secretaris van Hedel, 1703

De schepenen der Baronie Hedel, Johan Elzevier ende Jan Teunisz. Pluegers getuigen dat voor ons is verschenen juffrouw Henrietta van der Poll en haar zuster juffrouw Emerentia van der Poll, transporteren ene somme van 240 gulden waarvan de comparanten bekende voldaan ende betaalt te zijn, aan Jan Matthé zekere huis en hof, gelegen binnen deze Baronie voorschreven ter erfenisse oost Zander Miggiels, west Jan Berende, zuid de Gemijnestraat ende noord de gragt van’t Casteel, actum Hedel den 4en september 1703[1]. (volledige transcriptie ->)

[1] Regionaal Archief Rivierenland (RAR) voormalig Streekarchief Bommelerwaard: ORA = Oud Rechtelijk Archief Hedel, Vrijwillige Rechtspraak, Protocol van voluntaire zaken* 1698-1739, inv.nr. 192, 129, pag. 93, 04-09-1703

Akte van overdracht tussen Jan Matthee en Jan Teeussen, transport verleden voor Jacob Elsevier secretaris van Hedel, 1732

Johan Elsevier en Jan van Hees getuigen, dat Jan Matthe verkoopt, de zomme van 325 gulden aan Jan Teeussen ende zijnen erven een zeker huijs en hoft groot een hond often zo groot ende klijn als ’t zelve is staande en gelegen in’t dorp alhier, oost den Stadhouder Elzevier, west d’weduwe Jan de Wael, zuid de Gemeenestraat ende noortwaarts ’t casteel, actum den 31e Juny 1732[1]. (volledige transcriptie ->)

[1] Regionaal Archief Rivierenland (RAR) voormalig Streekarchief Bommelerwaard: ORA = Oud Rechtelijk Archief Hedel, Vrijwillige Rechtspraak, Protocol van voluntaire zaken 1698-1739, inv.nr. 192-129, pag. 567, 31-06-1732

conclusie

Door de toenemende invloed van de protestanten, het overlijden in augustus 1727 van Maria Johanna van der Steen, eigenaresse van de hofstede 'de Rustenburg' in Puttershoek van 1709-1727 en van de gezusters van der Poll in 1728 en de vraag om een bedrijfsleider op de Rustenburg zou mede de aanleiding geweest kunnen zijn voor de verhuizing van het gezin na 1729 naar Puttershoek. Toen zijn vrouw Cornelia nog overleden in mei 1732 was hij genoodzaakt in dat jaar de betreffende boederij voor 325 gulden aan Jan Teeuwsen te verkopen. Hij was gereformeerd.